Poniatówka w Piasecznie – historia, która wciąż budzi emocje

Zacznę od informacji, która ukazała się na stronie Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków: 

„Przedstawiamy Państwu czwarty z siedmiu zabytków z woj. mazowieckiego, który przeszedł do dalszego etapu konkursu Zabytek Zadbany. Nominację w kategorii "Adaptacja obiektów zabytkowych" otrzymał Dworek Ryxa w Piasecznie. Dworek został wzniesiony między 1794 a 1799 rokiem przez Franciszka Ryxa – kamerdynera i faworyta Stanisława Augusta Poniatowskiego. Badania archeologiczne i analizy historyczne dowodzą, że został on wybudowany na fundamentach wcześniejszego, pochodzącego z końca lat 40. XVIII w. budynku "Domu Starosty Piaseczyńskiego". 

Data powstania dworku Poniatówka tu sugerowana jest moim zdaniem nieprawdziwa, bardziej prawdopodobny rok budowy to 1784.

Poniatówka: problem z datą, nazwą i… pomysłem na knajpę

Z Poniatówką był zawsze problem, bo albo dyskutowano o jej nazwie, albo o jej dacie powstania, albo o kosztach remontu. Twierdzono: po co remontować, za duże pieniądze, pomalujmy ściany jak leci i zróbmy tu knajpę pod nazwą „U księcia Józefa”. Mamy tu ładny park to będzie można pospacerować, a potem zjeść golonkę pieczoną w piwie. I tak by się stało, gdyby nie upór historyków i przychylność władz miasta do badań archeologicznych i architektonicznych. Badania zostały przeprowadzone przez zespół dr. Marka Barańskiego i okazało się, że Piaseczno ma zabytek wysokiej klasy artystycznej, historycznej i naukowej. To co odkryto w tym niewielkim budyneczku zaskoczyło wszystkich. Na przykład XVIII w. malowidła ścienne z epoki tej co w Łazienkach w Warszawie, cegły takiej wielkości jakie użyto w budowie kościoła św. Anny datowane na XVI w, rzeźbę z XVIII w. i dziesiątki elementów z końca wieku XIX. Mamy tu oryginały okuć drzwi i okien, balustrady, zamki do drzwi. Piwnice datowane na początek wieku XVIII z cegłami z epoki Jagiellonów. Kiedy wybudowano tę piaseczyńska perlę? Dywagacjom nie ma końca, a niektóre mogą prowadzić na manowce. Będę więc pisać za siebie, czyli w konwencji – ja uważam.

Kiedy wybudowano Poniatówkę

Dr. Marek Barański w opracowaniu swoich badań pisał:

„Dworek zwany „Poniatówką”, w dawnym majątku Chyliczki, nieopodal obecnego centrum miasta Piaseczno, prawdopodobnie wybudowany został na terenie związanym z lokalizacją dawnego renesansowego zespołu dworu należącego jeszcze do książąt mazowieckich i do końca XVIII w. pełniącego rolę siedziby starosty piaseczyńskiego. Obiekt ten datowany jest na połowę XVI wieku. W obiekcie tym gościła księżna Anna, wdowa po Konradzie III, ich córka Anna, a później Anna Jagiellonka. Ewa i Włodzimierz Bagieńscy, którzy opracowali dzieje Piaseczna, wskazują, iż po zniszczeniu dawnego dworu w czasie Potopu przez wojska szwedzkie, siedzibę starostwa odbudowano.” 

Czy w tym miejscu, gdzie stoi Poniatówka był dawny dwór książęcy? Wątpię, ale wiele osób taką ma do dziś teorię, choć nic tego nie potwierdza na dzień dzisiejszy.

„Folwarek” czy Dwór Starosty – drezdeńskie tropy

Folwark i pałace dwa, to najnowsze odkrycia, bardzo wiarygodne, przeprowadzone przez pana Andrzeja Gałkowskiego na podstawie kwerendy w zbiorach drezdeńskich. Odnaleziono plany Domu Starosty z około roku 1740 i jak się okazało po dokładnych obmiarach Poniatówki i porównaniu z osiemnastowiecznym planem z drezdeńskiego archiwum, mają takie same parametry piwnic. Z tego można wysnuć wniosek, że obecny budynek stoi na fundamentach dawnego Dworu Starosty lub jak kto woli „Folwarka”. Folwarek tak nazywano ten dom w wieku XVIII.

Kilka dat: w 1738 Sułkowski traci starostwo piaseczyńskie na rzecz ministra Henryka Brüla, który zarządza nim do śmierci w 1763 roku. Kolejnym starostą piaseczyńskim zostaje Mikołaj Piaskowski, podkomorzy krzemieniecki.

Profesor Lalik tak opisuje cały folwark na podstawie źródeł historycznych: 

„..wskazuje, iż budynki miały mieć konstrukcję w pruskim murze. „Znajdował się tu dworek rządcy, zwany domem folwarcznym, parterowy z sienią pośrodku, z której prowadziły drzwi na dwie strony do pomieszczeń mieszkalnych. Dworek ten jedyny w całym zespole, był pokryty dachówką. Z budynków gospodarczych największa była stodoła o trzech klepiskach, pokryta snopkami słomy [strzecha], podobnie jak trzy stajnie, które w 1765 były częściowo obrócone na spichlerz i mieszkanie dla służby. Wreszcie znajdowały się we dworze dwa drewniane chlewy ze ścianami o konstrukcji słupowej. Całość uzupełniały cztery ogrody warzywne oraz ogród włoski” (Lalik, s.127) 

Warto przywołać tutaj pełny opis budynku zwanego „Folwarek”, bo obiekt ten jest bardzo podobny do rozkładu pomieszczeń w Poniatówce: 

 „Folwarek z pruska budowany dachówką gładką pokryty, do którego wchodząc do sieni do izby na prawo rękę idąc, drzwi pojedyncze z zamkiem klamką na zawiasach w tej okien dwa w i ołów oprawne z okiennicami do zamykania. Stół jeden na krzyżowych nogach z tarcic sosnowych. Piec z kafli zielonych, stary przestawienia potrzebujący. Kumin szafiasty murowany z izby do Alkierza drzwi na zawiasach z klamka y z zamkiem. Okno w ołów oprawne drewniane zamykane. Za alkierzem komora y kuchnia do których drzwi dwoje za zawiasach z klamkami y zamkami na lewej stronie do drugiej izby są drzwi na zawiasach z klamka w tej okien dwa z okienicami. Piec zielony do Alkierza drzwi na zawiasach pojedyncze w tym okno jedno w ołów oprawne na drzwiczki zamykane w tych izbach komorek i u sieni podłogi z tarcic. Pułapy z tarcic w sieni piwniczka mała a druga większa murowana sklepione z drzwiami i schodami z Sieni takie schody na górę w której jest okien dwa małych”. Wspomniany opis piwnicy jest bardzo bliski temu co widzimy dziś w „Poniatówce” i jedyną poważną różnicą jest wspomniany mur pruski.

Rezydencja, folwark i nowy właściciel – Franciszek Ryx

W 1774 roku miała nastąpić sprzedaż rezydencji piaseczyńskiej wraz z folwarkiem i wsią Chyliczki posłowi kurlandzkiemu Christianowi Wilhelmowi Zugehoer (Lalik, s.154). W tym też roku jak informuje nas „Inwentarz Podawczy Starostwa Piaseczyńskiego 1774 r” Mikołaj Piaskowski traci stanowisko Starosty z powodu niedostatecznych wyników w gospodarowaniu tym majątkiem. Nowym starostą piaseczyńskim w 1774 roku zostaje Franciszek Ryx „Konsyliarz Jego Królewskiej Mości Zlewek Prawa mający”. 

Ryx jest zainteresowany majątkiem Chyliczki, powiększa go, ma tu też młyn prochowy. Podatki od majątku Ryxa są większe niż zsumowane podatki od mieszkańców całego Piaseczna. Potrzebny jest mu dom, w którym można wygodnie mieszkać w czasie pobytu w majątku. Sądzę, że to właśnie na piwnicy i fundamentach Folwarka Franciszek Ryx w latach 80. XVIII w. buduje budynek, który później nazwą Poniatówką i upiększa go wewnątrz malowidłami wysokiej klasy artystycznej. 

Ryxowie, konfederacja i utrata majątku

Ryx razem z królem w 1792 r. przystępuje do konfederacji targowickiej. W 1794 r. umiera żona Ryxa, Ludwika i rozpoczyna się Insurekcja Kościuszkowska, w czasie której płonie pałac królewski w Piasecznie. Franciszek Ryx umiera w 1799 r., majątek dziedziczy jego syn Ryx Major. W Poniatówce  zamieszka Stanisław Ryx, syn Ryxa Majora. W 1836 r. następuje licytacja majątku i Stanisław Ryx traci Poniatówkę, prawdopodobnie jest to zemsta władz za udział Stanisława w powstaniu listopadowym.

Przeczytaj również: